Bosch allerlei
In woord en tijd: Bossche chronogrammen1
door Ed Hupkens
Een van de functies van geschiedenis is het overdragen van cultuur. Deze overdracht kan op velerlei manieren gebeuren. Een van de meest curieuze wijzen waarop dat kan plaatsvinden is door middel van een chronogram. Hierbij gaat het om geschiedschrijving in zowel woord als tijd. Generaties lang hebben onze voorouders dit curiosum aan ons overgeleverd. In een tweeluik komt het chronogram aan bod, een door de eeuwen bewaard gebleven en tevens vrij onbekend stukje Nederlands cultuurgoed. In dit nummer een algemene inleiding op het chronogram. In een vervolgartikel wordt de vraag beantwoord of er ook in 's-Hertogenbosch chronogrammen zijn of waren..org.jpg "body=[]") Chronogram met het geboortejaar van Rembrandt, 1606. | 16 |
Letter en tijdHet woord 'chronogram' is afgeleid van het Oudgriekse chronos = tijd en gramma = letter. Chronogrammen kunnen worden gecomponeerd in iedere taal, die het Latijnse alfabet gebruikt. Hoewel de meerderheid van de bestaande chronogrammen in het Latijn is geschreven, vinden we ze in de Nederlandse, Duitse, Franse en Engelse taal. Een mooi chronogram in het Nederlands is de tekst reMbranDt Is VersChenen: M (1000) + D (500) + I (1) + V (5) + C (100) = 1606, het geboortejaar van Rembrandt van Rijn. Zijn sterftejaar, 1669, zit op eenzelfde fraaie wijze 'verstopt' in het volgende chronogram: reMbranDt Is heengegaan en zIet het eeUWIge LICht: M (1000) + D (500) + I (1) + I (1) + U (5) + W (10) + I (1) + L (50) + I (1) + C (100) = 1669.In teksten uit de Romeinse tijd werden de U als V en de J als I geschreven. Uit het woordbeeld moest men opmaken hoe ze uitgesproken moesten worden. In latere teksten werd deze oude schrijfwijze vaak overgenomen, maar er zijn ook voorbeelden waar men U en J schreef. De letter W (dubbele V) = 10 komt niet voor in het Latijn, maar werd vanaf de middeleeuwen een traditioneel gebruikte cijferletter. In de Zuidelijke Nederlanden kreeg de letter Y = IJ het equivalent II = 2. In Vlaamse en Nederlandse chronogrammen van vóór 1600 kreeg de letter D geen getalwaarde. Vooral in de 17e en 18e eeuw was het gebruik van chronogrammen zeer populair. Er zijn meer dan 25 gelijkbetekende aanduidingen van de term chronogram bekend. De meeste synoniemen zijn te vinden in 'Speculum Westphaliae' van Heinrich von Hövel, een geografisch-historische beschrijving van Westfalen uit 1610. Von Hövel sprak onder meer van: chronosticon, chronodisticon, chronographicum, chronicum, chronicon, eteosticon. Nederlandse benamingen voor chronogram zijn onder andere: jaarschrift, jaardicht, jaargedicht, jaarvers, jaartalvers, getaldicht, getalgedicht, getalvers. Ook de term 'carnacioen' wordt wel gebruikt, afgeleid van het Latijnse 'incarnatio' in de betekenis van: een jaar uit de christelijke jaartelling, een jaar sinds de menswording van Christus. Soorten chronogrammenEen aantal Latijnse jaarverzen bestaat geheel uit cijferletters: dit zijn pure chronogrammen. Een bekend voorbeeld is het woord LILICIDIUM (1709), dat voorkomt op een zilveren medaille met het portret van Lodewijk XIV van Frankrijk en het betekent: 'Het bloedbad van de lelie'. Het chronogram zinspeelt op de slag bij Malplaquet, waar de Fransen op 11 september 1709 verpletterend werden verslagen door de legers van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Engeland en de Duitse keizer. De lelie is het symbool van Frankrijk.De meeste jaarverzen zijn zogenaamde excellente chronogrammen. Dat wil zeggen, dat in elk woord van de spreuk of het vers minimaal één cijferletter voorkomt. In onze taal wordt regelmatig gebruik gemaakt van 'loze' woorden, waaronder woorden worden verstaan zonder cijferletter. Loze woorden maken een chronogram met een juist jaartal overigens niet foutief. Een voorbeeld van een chronogram met loze woorden is het jaarvers over het beleg en ontzet van Leiden in 1574 van de ook in Den Bosch bekende historicus Pieter Bor (Pieter Borstraat, De Vliert). Bor schreef in zijn 'Nederlantschen Oorloghen' hierover het volgende vierregelige vers: Int Laetste MeI heeft baLdez LeIIden / sterCk beLegen sneL / den derden oCtober VerLost / deur godes segen WeL. Ondanks de aanwezigheid van zes loze woorden, klopt het jaartal 1574. Met Baldez wordt hier de Spaanse bevelhebber Valdés bedoeld. Jaarverzen die geschreven zijn in het jaar waarin de gebeurtenis heeft plaatsgevonden, worden authentiek-historische chronogrammen genoemd. Voor historici zijn ze het meest waardevol. Retrospectieve chronogrammen zijn niet gemaakt in het jaar dat zij | 17 |
aangeven, maar later. Bijvoorbeeld bij gelegenheid van een speciale opdracht. Het jaartal is wel exact, maar minder sterk als historisch bewijs. Functies chronogramHet staat vast dat de meeste chronogramboeken en verhandelingen hierover uit katholieke landen kwamen. De jezuïeten met name waren speciaal bedreven in de chronogrammeerkunst. Gedurende bijna tweehonderd jaar hebben zij een stroom van chronogrammen geproduceerd. Deze hadden betrekking op oorlog en vrede, leven en dood, kroningen, wijdingen, promoties, alle mogelijke kerkelijke en politieke gebeurtenissen. Zij hadden daarbij de volgende functies op het oog. Op de eerste plaats was het chronogram een 'memoria technica', een hulpmiddel bij het onthouden van een jaartal. Als zodanig werden ze ook gebruikt in kronieken en geschiedwerken van onder meer Pieter Bor (1559 - 1635), Anthonis de Roovere (ca. 1430 - 1482) en Pieter Cornelisz Hooft (1581 - 1647). Het helpen onthouden van een jaartal is ook de bedoeling van de meeste korte jaarschriften. Die geven op gedenkstenen het jaar van de bouw of restauratie aan of vertellen iets uit de geschiedenis van dat gebouw. Opmerkelijk is, dat veel van deze jaartalteksten in Limburg te vinden zijn.In combinatie met het memotechnische hebben andere chronocatieve werken een beschrijvende of verslaggevende functie. In deze werken wordt een bepaalde, belangrijke gebeurtenis beschreven. Vaak bestaan deze chronogrammen uit een groot aantal verzen of disticha, waarbij het desbetreffende jaartal in elk vers of dubbelvers wordt herhaald. Deze jaartalverzen zijn meestal authentiek-historische exemplaren. Legio zijn de chronogrammen die werden gecomponeerd met een laudatieve functie. We treffen ze onder meer aan op graftombes van grote figuren. Het zijn echter vooral de uitgebreide, uitbundige lofredes uit de 17e en 18e eeuw, waarin de verdiensten van kerkelijke en wereldlijke grootheden en mensen van de wetenschappen en de kunsten worden bezongen. Ook aan geestelijken en heiligen werd deze eer toebedeeld. Wensen en gebeden werden veelvuldig gebeiteld, geschilderd en gedrukt in chronovorm. Deze functie is optatief, dat wil zeggen dat de gebeurtenis of handeling als gewenst werd voorgesteld. Daartegenover stonden de jaartalverzen met een pejoratieve functie. Het zijn de vaak voorkomende, felle hekeldichten op persoonlijke vijanden of op mensen met andere opvattingen op geestelijk en wereldlijk gebied. Er zijn over en weer heel wat twistdiscussies gevoerd via chronogrammen. Tot slot had en heeft het chronogram een recreatieve functie. Het werd en wordt beoefend bij wijze van spel en ontspanning door de echte liefhebbers. Te vergelijken met het moderne kruiswoordraadsel en het cryptogram. Wordt vervolgd. | 18 |
Bossche Kringen 1 (2014) 16-18
Bossche Encyclopedie |